Krvna slika dojnih kuja pastirskog psa tornjaka
Bogoljub Novaković, 2002.

Uvod

Nekadašnja SFRJ imala je 11 zvanično priznatih rasa pasa. Od toga bilo je 7 goniča, tri ovčarska psa, od kojih je samo hrvatski ovčar bio istinski ovčarski pas, a šarplaninac i kraški ovčar su u suštini pastirski psi dok je dalmatinski pas koji je tada bio u grupi pasa za pratnju, danas u grupi goniča gdje mu je i mjesto (nekada je nazivan dubrovački gonič).

Pored tih 11 rasa pasa u toku standardizacije bio je, a i danas je taj proces u toku, i tornjak. Samo kao napomenu treba istaći da je u zadnjih 5 godina urađeno na standardizaciji više nego što je do tada bilo ko uradio. Tornjak je pastirski pas, odnosno bliže određeno, torni pas, odnosno pas koji najčešće čuva stoku u toru. Praksa je pokazala da mu to nije jedina uloga već da je veoma dobar čuvar stada za vrijeme boravka stoke na pašnjaku. Mora se napomenuti da na čitavom području Balkanskog poluostrva živi i obitava čitava porodica srodnika našeg tornjaka koji su uglavnom isti ili dosta slični po svojim morfološkim karakteristikama, dok je areal rasprostranjenosti tornjaka uglavnom područje Bosne i Hercegovine i to uglavnom planinski predjeli gdje je razvijeno stočarstvo.

Raspadom SFRJ posao na standardizaciji tornjaka nastavili su kinolozi u Bosni i Hercegovini (kinološki entuzijasti obadva entiteta). U Republici Srpskoj obavljena su obimna zootehnička istraživanja na čelu sa prof. Dr. Milivojem Uroševićem. Osim ovih istraživanja preduzeta su i druga istraživanja u cilju boljeg sagledavanja bioloških osobina tornjaka. Jedan od radova u tom smjeru je i ovaj diplomski rad koji će nadamo se u mnogome pomoći da se bolje upoznamo sa ovom dosad nepravedno zapostavljenom rasom.

Pregled literature

U dostupnoj literaturi ne nalaze se podaci koji bi direktno prikazivali krvnu sliku tornjaka, djelimično ili potpuno. Inače je u literaturi malo radova koji se bave problematikom pastirskih pasa. Teodosić u radu objavljenom pod imenom Osnovi kliničke dijagnostike pasa. U veterinarskom arhivu moguće je naći Standardna krvna slika jugoslovenskog psa šarplaninca - od M. Bauer i M. Tadić. U istom radu postoji i interesantan prikaz krvne slike i diferencijalne krvne slike od Schalm-a. Na internoj klinici Veterinarskog fakulteta u Sarajevu marta 2000. god. kolege su radile na istraživanju iste ali na svim rasama pasa koji su tih dana dolazili na kliniku. Iz ovog pregleda se može zaključiti da svi ovi radovi nisu dovoljno kompetentni da nam govore konkretno o krvnoj slici našeg tornjaka a pogotovo o dojnim kujama radi prikaza zdravstvenog stanja.

Krv je tečno vezivno tkivo koje se sastoji od krvne plazme i uobličenih krvnih elemenata. Geneza uobličenih elemenata vezana je za prekursore, a po unitarističkoj teoriji, matična ćelija za sve krvne ćelije je hemocitoblast. Porijeklo krvnih ćelija je vezano za hematopoezne organe. Proces razvića do zrele ćelije poznat je kao hematopoeza. Najpoznatiji hematopoezni organi u toku embrionalnog razvića su jetra, koštana srž i timus.

Plazma čini 55% krvi a elementi oko 45%. Plazma se sastoji od oko 90% vode a ostalih 10% čine: proteini (albumun, globulin) zatim organske supstance, aminokiseline, lipidi, urea itd. Tu su još hormoni, antitijela, enzimi itd. Dok u neorganske komponente spadaju Ca, Na, P, K, Mg itd. Krvni elementi su potopljeni u plazmu a to su: eritrociti, leukociti, trombociti.

Proces kad nastaje eritrocit zove se eritropoeza. Prokursor se zove eritroblast. Šitav ciklus do stvorenog eritrocita traje 72-88 h. U toku sazrijevanja hromatin postaje kondenzovaniji, eritroblast je sve više polarizovan, tako da se jedro sa neznatnom količinom citoplazme nalazi na jednom a citoplazma na drugom polu i najzad jedro sa uzanim pojasom citoplazme se izdvaja, ostaje bezjedarna ćelija eritrocit. Vijek eritrocita je ispod 120 dana. Eritrocit je kod psa slaboovalne građe. Najznačajnija funkcija eritrocita je respiracija. Ova uloga obezbjeđuje prenošenje kiseonika unutar ogranizma.

Limfopoeza je proces koji se odvija u limfopoeznim organima (limfni čvorovi, krajnici) i koštanoj srži. Limfocit ima okruglo jedro u kome se nalazi kondenzovan hromatin. Citoplazma ovog oblika je vrlo slabo razvijena, bazofilnog karaktera. Vijek limfocita varira od nekoliko časova do nekoliko godina. Uloga ovog agranulocita je u stvaranju antitijela koji igraju veliku ulogu u odbrambenom sistemu organizma.

Monocit je ćelija poznata kao mononuklear, prelazni oblik agranulocita. Jedro je bubrežasto . Uloga mu je da fagocituje bakterije i krupne čestice.

Trombopoeza je proces u toku koga nastaju najsitniji uobličeni krvni elementi- krvne pločice trombociti. Glavna uloga je da obezbijedi koagulaciju krvi.

Uloga krvne plazme je da snabdijeva ćelije tkiva hranjivim materijama i drugim potrebnim materijama.

Ugljeni hidrati se uglavnom unose u organizam kao skrob, disaharidi, saharoza i laktoza. Intenzivno razlaganje počinje u digestivnom traktu pod dejstvom određenih sokova. Razlažu se do monosaharida pa se transportuju u krvotok putem limfocita. Prvo se apsorbuje galaktoza, glukoza, fruktoza, manoza i na kraju pentoze.

Glukoza je glavni izvor energije za organizam a stvara se preko ugljenih hidrata. U toku metabolizma prilikom oskudne ishrane glukoza se može sintetizovati iz rezervnih materija. Nivo glukoze zavisi dosta od brzine unošenja glukoze u krv i brzine uklanjanja glukoze iz krvi. Uticajem hormona insulina reguliše se koncentracija glukoze u krvi. Povećanu glukozu nalazimo kod pojačanog lučenja adrenalina, pojačanog lučenja hormona rasta, pojačanog lučenja tiroksina, nedostatka insulina. Dok višak insulina, akutnog hepatitisa, ciroze izazivaju nedostatak glukoze u krvi. Glukoza je jedan od najčešće određivanih parametara u krvi. U našim nalazima nismo mogli određivati glukozu kod dojnih kuja zbog predugog transporta a samim tim i vjerodostojnosti podataka. Vrijednosti za glukozu imamo kod ostalih kategorija.

Većina proteina se sintetiše u jetri, iz jetre prelaze u krv a preko nje u ostale dijelove tijela. U ukupnoj koncentraciji proteina najviše učestvuje albumin tako da je povećanje proteina uglavnom povećanje albumina. Kod uzimanja uzorka za određivanje proteina bitno je da podveska bude što kraće vezana.

Povećanje proteina u krvi nalazimo kod oboljenja jetre, a sniženje kod hroničnog oboljenja jetre.

Holesterol se unosi a i stvara u organizmu. Vezan za proteine holesterol se kreće po organizmu. Holesterol se odvaja iz krvi putem jetre, tako što se izlučuje u žuč. Mada kategorija dojnih ženki rijetko stvara višak holesterola zbog intenzivnog kretanja krvi i velikog lučenja mlijeka. Manjak holesterola nalazimo kod anemije, oboljenja jetre, raznih infekcija, stresa itd. Dok bremenitost izaziva povećanje holesterola tako laktacija izaziva smanjenje nivoa holesterola.

LDH laktat dehidrogenaza katalizuje poslednju fazu glikolize. Nalazi se u svim ćelijama. Najaktivnija je u bubrezima, srcu, skeletnim mišićima, jetri i plućima. Bitno je reći da oštećenjem ćelija lako prelaze u krv. Može imati velikog značaja u dijagnostici malignih oboljenja. Povišen LDH nalazimo kod infarkta, leukemije, virusnog hepatitisa, bubrežnih bolesti i toksičnog oboljenja jetre. Isto tako naši uzorci imaju povišenu vrijednost zbog opterećenja organizma.

CK kreatin kinaza je zastupljena u skeletnim mišićima, miokardu, mozgu, štitnoj žlijezdi, bubregu, jetri. Najznačajnije je njeno prisustvo u skeletnim mišićima. Povećanu aktivnost CK imamo kod infarkta miokarda, angine pektoris, mišićne distrofije, povreda CNS i trovanje. Trudnoća snizuje aktivnost a fizičke aktivnosti povećavaju aktivnost CK.

ALFA amilaza katalizuje razgradnju skroba i glikogena do maltoze. Najveće količine se nalaze u pljuvačnim žlijezdama i pankreasu. Povećanu alfa amilazu možemo naći kod hroničnog pankreatiotisa a sniženje kod hepatitisa. Trudnoća kao i laktacija mogu da povise odnosno da snize prisutnost.

Natrijumovi joni su glavni katjoni u tečnosti i učestvuju u plazmi sa 90%. Odgovoran je za raspodjelu vode i održavanje osmotskog pritiska. Unosi se u organizam putem hrane. Povećanu koncentraciju Na nalazimo kod malog unosa tečnosti u organizam, kome, povraćanja i proliva, a sniženje kod teških proliva, dugotrajnog povraćanja, ciroze jetre.

Kalijum je glavni katjon u tečnosti. Koncentracija u ćelijama je veća nego tečnost. Ćelijska membrana je slabo propustljiva za kalijum tako da ne može lako da napusti ćeliju. Uglavnom se unosi u organizam hranom. Povišenu koncentraciju nalazimo kod povećanog unošenja kalijuma hranom, tumora, sepse dok sniženje kod teških proliva, dugotrajnog povraćanja.

Hloridi su zastupljeni u raznim koncentracijama. Uloga mu je regulisanje prometa vode, osmotskog pritiska. Unosi se hranom i potpuno apsorbuje iz digestivnog trakta. Višak hlorida nalazimo kod bolesti bubrega, anemije, dekompenzacije srca, dok smanjenu koncentraciju nalazimo kod trovanja salicilatima, povraćanja i dužeg gladovanja.

Kalcijum Ca je neorganski prenosilac poruka u regulaciji funkcije ćelije. Utiče na rad enzima kao i regulaciju propustljivosti membrane ćelija. Učestvuje u koagulaciji krvi. Velika količina fosfata nepovoljno utiče na usvajanje Ca i odnos idealan za pse je 2:1 za Ca. Vitamin D obezbje|uje apsorpciju Ca. Povećanu koncentraciju Ca nalazimo kod hipervitaminoze vitamina D, leukemije, frakture kostiju. Smanjena koncentracija Ca se nalazi kod osteomalacije, rahitisa, ciroze jetre. Bitno je naglasiti da jedinke u laktaciji veliku količinu kalcijuma iznose iz organizma putem mlijeka tako da se često javlja deficit, te dolazi do trošenja stečenih zaliha.

Fosfor se nalazi u kostima i u plazmi. Učestvuju u strukturi ćelijske membrane u genetskoj regulaciji dok najveći dio stvara strukturu kostiju. Unosi se hranom apsorbuje u traktu a višak se izbacuje putem urina. Nivo fosfora reguliše D3. Povećanu koncentraciju nalazimo kod oštećenja bubrega, tumora kostiju i hiperavitaminoze vitamina D. Smanjena koncentracija fosfora kod rahitisa, bolesti kostiju.

Materijal i metode rada

Istraživani materijal se sastoji od 15 uzoraka ženki rase tornjak. Devet ženki su bile u fazi dojenja što je i bio cilj istraživanja, dva uzorka u bremenitosti, jedan u estrusu i tri u fazi mirovanja ili servis periodu. Devet dojnih kuja smo obradili sa područja Travnika tačnije padine planine Vlašića. Ostali uzorci su iz okoline Banja Luke. Uglavnom su to seoska područja gdje su svi psi uglavnom aktivni čuvari. Psi nisu bili u većem krvnom srodstvu i nisu imali degenerativne mane. Nije bilo vidno bolesnih uzoraka što se vidi i kod same štenadi. Sva su legla bila ujednačena i napredna. (sl. 1. i 2.)

Slika 1.

Slika 2.

Prilikom uzimanja uzoraka vodili smo sledeću evidenciju: fotografisanje (koje je trebalo da obuhvati datu jedinku, mikrostanište, vlasnika i leglo, kao i dio tijela iz kojeg smo uzimali uzorke). Pored ovoga evidentirali smo sledeće: koje je leglo po redu, brojnost sa osvrtom na muške i ženske, starost ženke, ime vlasnika, ime ženke, datum i tačno vrijeme uzorkovanja.

Već smo napomenuli da je cilj istraživanja ukazivanje na određene zdravstvene probleme. U tom pravcu smo pokušali da postavimo određene vrijednosti kao parametre u kojima su se najčešće kretali naši nalazi za određene sastojke krvi. Analiza je uglavom rađena iz seruma i plazme krvi na koje pored bolesti utiču i drugi faktori: preanalitički, analitički, posleanalitički. Mora se odmah napomenuti da su sve jedinke uzorkovane bile u izuzetnom fizičkom stanju kao i legla koja su iste tad imale, znači nisu bile bolesne. Jedan od preanalitičkih faktora u svakom slučaju je ciklična promjena faze dojenja. Što se tiče analitičkih faktora nije bilo zabilježenih slučajeva tj. nijedan uzorak nije koristio nešto od nekih sredstava u tom periodu. Za posleanalitičke faktore se može reći da nije bilo grešaka u pogledu evidencije.

Nakon šišanja i dezinfekcije kože razrijeđenim alkoholom uzimana je krv iz vene uglavnom iz prednje noge. Par uzoraka je uzeto iz vene zadnje noge. U slučaju nemogućnosti pronalaska vene na extremitetima (slabo izražena ili gusta dlaka) krv smo uzorkovali iz vene vrata.

Ovom prilikom moram da istaknem rad gosp. Dušana Davidovića, predsjednika kluba tornjaka u Banjoj Luci, kao i dr. Alena Salkića predsjednika kluba tornjaka Travnik koji su svojim nesebičnim zalaganjem pomogli da ova tema ugleda svjetlost dana. Prvi uzorak je urađen u 17 h i 10 min. kod gosp. Ante Mijića u Travniku kod jedinke stare 2 god. i 5 mjeseci, pod imenom DIVA-CUNA (dalje u tekstu CUNA). Ovo je inače bilo prvo leglo ovoj kuji koje je brojalo 7 štenadi (3 mužka i 4 ženke). Leglo je bilo staro 43 dana, oštenjeno 29.06.1999. Fotografija br. 2 nam pokazuje tri mlade ženkice iz ovog legla. Fotografija broj 9. govori o istoj jedinci mada rađenom uzorku od 30.03.2000. god. Ova fotografija nam govori o načinu uzimanja krvi iz zadnje noge tačnije iz vene plantaris medialis (sl. 3).

Slika 3.

Interesantno je da smo u radu imali ponavljanje tj. uzimanje uzorka dva puta iz jedne jedinke što će nam pomoći kod zaključaka u drugim analizama (kao što je uticaj godišnjeg doba, nadmorske visine, način ishrane, obim posla koje jedinka obavlja, uticaj starosti itd.).

U 17 h i 30 min. uradili smo drugi uzorak kod gosp. Ese Haračića, vlasnika jedinke pod imenom RINA. Keruša je bila stara 1 god. i 8 mjeseci, istovremeno to joj je bilo prvo leglo u kojem je bilo 7 štenadi, odnos 6:1 za mužjake. Leglo je bilo starosti 41 dan. Kod ovog odgajivača je primijećen dosta ekstenzivan način odgoja, s obzirom na ovo može se slobodno reći da su i majka i štenad bili zaraženi sa crijevnim parazitima. Krv smo kod ove jedinke vadili iz vene vrata, circumflexa ilium profunda. Fotografija br. 4.

Slika 4.

Jedan sigurno od najvećih odgajivača ove rase u BiH je gosp. Krunoslav Kolenda kod koga smo bili oko 18 h. U ovoj odgajivačnici smo od keruše pod imenom TINA-LENA iz vene zadnje noge izvadili neophodan uzorak. Fotografija br. 5. ženka je bila stara 2.5 god., ovo joj je prvo leglo koje je brojalo 10 štenadi 3 mužjaka i 7 ženki. Leglo je vrlo mlado starosti svega 2 dana. Na fotografiji br. 3. vidi se ista ženka samo uzimanje uzorka 30.03.2000. Kao i kod prvog uzorka htjeli smo da vidimo razliku u odnosu na neke parametre (brojnost legla, redni broj legla, starost, odnos muške i ženske štenadi). Nadamo se da ćemo u sledećim radovima dokazati zavisnost odrešenih parametara.

Slika 5.

Sledeći uzorak smo uzeli od keruše po imenu SILA vl. gosp. Ivica Tandarić. Ženka je stara u tom momentu bila 8 god. i to joj je bilo 8 leglo po redu. U leglu se nalazilo 6 štenadi, 4 mužjaka i 2 ženke. Ovo leglo je starosti 3 dana. Sa fotografije br. 1. vidi se da se radi o jednom zdravom leglu. Način držanja tornjaka i u današnje vrijeme je dosta slično načinu držanja prije 50 odnosno 100 godina. Tako da se nalazima krvi u današnje vrijeme mogu donekle približiti prošla vremena u smislu odnosa primitivnih i visoko selekcionisanih grla bilo koje domaće rase pa i vrste. Na fotografiji br. 6. se vidi momenat uzimanja uzorka rađenog 11.08.1999. god., dok je fotografija iste jedinke 30.03.2000. dosta lošeg kvaliteta te je nismo uvrstili u ovaj rad.

Slika 6.

Sledeći naš rad na terenu se odvijao 20.08.1999. na lokalitetu Potočani opštine Prnjavor u popodnevnim časovima tačnije oko 17 h i 30 min.

Prvi uzorak smo uzeli kod vlasnika gosp. Samac Ranko, keruše LINDA starosti 1 god. i 8 mjeseci. Ovaj kao i četiri naredna uzorka rađeni su za ostale kategorije, ne za dojne keruše, zbog uvida u ostale kategorije da bi smo mogli tačnije znati razlike u odnosu dojne-ostale kategorije. Linda je inače u tom momentu bila negdje između prve i druge trećine bremenitosti (dvadesetak dana poslije parenja i nije bila lažna trudnoća).

Keruša DACA vlasništvo Dušana Davidovića istog je bila u servis periodu, starosti 2 god. i 1 mjesec. Kod istog vlasnika smo uzeli uzorak kuje u tjeranju, bili su to plodni dani u tjeranju, parena dan prije i isti dan. Keruša IVA starosti 10 mjeseci, se nakon dva mjeseca oštenila. I kod jedne i kod druge ženke krv smo vadili iz vene prednje noge vene metacarpeae dorsales.

Sledeći rad na terenu je bio na podrucju grada Banja Luke. Tačnije 01.09.1999. oko 17 h smo kod gosp. Morače Nebojše, vlasnika ženke po imenu DARA uzeli uzorak krvi iz prednje noge. Keruša je bila u servis periodu, starosti 2 god. i 2 mjeseca. Inače u servis periodu je bila 3 mjeseca. Slika 7.

Slika 7.

Istog dana smo uzorkovali krv i kod ženke vlasništvo gosp. Zdravka Partala pod imenom ASKA. Naime ženka je bila starosti 3 godine i 5 mjeseci i bila je u servis periodu od 1 godine (slika 7).

U odgajivačnici Vezir vlasnika dr. vet. Alena Salkića, od ženke po imenu BRUNDA iz prve noge smo izvadili uzorak krvi koja je stara u tom momentu 2 godine. Leglo je staro 19 dana, brojalo je 6 mužjaka i 2 ženke. Ovo je bilo prvo leglo ovoj keruši.

Sledeći uzorak smo radili oko 16 h i 30 min. kod gosp. Vlade Mijića, vlasnika ženke CURA. Keruša je starosti 18 mjeseci, dok je leglo bilo staro 22 dana. Istovremeno to joj je bilo prvo leglo koje je brojalo 6 mužjaka i dvije ženke. Krv smo vadili iz vene prednje noge.

U 17 h uzeli smo uzorak kod gosp. Ivice Tandarića vlasnika ženke SILA, koja je imala svoje deveto leglo. U leglu je bilo 8 ženki i 1 mužjak starosti 5 dana. Bitno je reći da smo kod ove jedinke ovaj put kao i prethodni (11.08.1999.) vadili uzorak iz vene vrata. Možda zbog starosti ili zbog debljine nismo mogli naći venu na nozi. Ženka stara 9 godina.

Kod gosp. Ante Mijića, od ženke po imenu DIVA BUBI iz vene zadnje noge smo izvadili uzorak krvi. Ova ženka je imala tad leglo staro 18 dana, od 4 štenadi 1 ženka i 3 mužjaka. Ovoj ženki je to bilo drugo po redu leglo, a sama ženka je starosti od 2 god. i 1 mjesec.

Zadnji uzorak krvi u ovoj seriji je bio kod gosp. Krunoslava Kolende od ženke po imenu TINA-LENA. Ovoj ženki smo već jednom radili rezultate 11.08.1999. Inače ženka stara 3 godine a leglo 25 dana, 4 ženke i 3 mužjaka. Uzorak smo vadili iz vene zadnje noge.

Bitno je naglasiti da su svi primjerci koji su učestvovali u analizi bili tipični tornjaci, pravi predstavnici rase. Uglavnom su to izložbeni psi.

Bitno je naglasiti da nije bilo uzgoja u bližem srodstvu. Uslovi uzgoja za ovu rasu dosta karakteristični, način ishrane i preventiva zadovoljavajući. Konstitucija uglavom srednje snažna, kondicija više tovna nego priplodna, temperament miran tipičan za ovu rasu. Obojenost karakteristična za ovu rasu. Kvalitet dlake i podlake uobičajen.

Sam cilj rada je bio kod dojnih kuja, međutim tornjaci nisu do sada imali ni jedan nalaz krvi tako da smo uradili svega par uzoraka i ostalih kategorija kako bismo imali uvid i u ostale kategorije iste rase. Prikupljene podatke smo postavili u tabelu koja nam daje kompletan pregled za sve uzorke na jednom mjestu.

Uzorke smo uzimali u dve epruvete, jedna veća koja nije sadržavala antikoagulans a druga manja u kojoj je bio korišteni antikoagulans EDTA etilendiaminotetraoctena kiselina. Za sedimentaciju smo koristili natrijum citrat 3.8%. U transportu su epruvete bile u vertikalnom položaju. Sam transport je trajao otprilike dva sata do laboratorije. Epruvete su bile označene brojevima jednakim kao i u radnoj bilježnici zbog tačnosti podataka, tako da svaka jedinka ima svoj redni broj vezano za datum. U laboratoriji se pristupilo pripremanju preparata brojanje određenih elemenata. Iz veće epruvete gdje se nalazio serum očitavale su se vrijednosti biohemijskih elemenata, dok je iz plazme odnosno manje epruvete sa antikoagulansom EDTA očitavana krvna slika. Vrijednosti krvne slike se određuju na brojaču MS 9 na kome kao reagensi služe: izofluks, transfluks, atidif i hemoreks. Vrijednost biohemijskih analiza radi se iz seruma koji se dobije tako što se procesom koagulacije izdvaja iz krvi. Krv stoji 30 min. u vodenom kupatilu na 37 stepeni C nakon toga se centrifugira 5 min. na 3000 obrtaja. Diferdencijalna krvna slika se određuje na način diferenciranja leukocitne loze gdje se pravi krvni razmaz na pločici (slika 8.) putem kapi krvi koji se boji po Gramsu i zatim se izvrši brojanje mikroskopiranjem (slika 9.).

Slika 8.

Slika 9.

Rezultati rada

Tabela: Rezultati biohemijske analize krvi dojnih ženki

Tabela: Rezultati biohemijske analize krvi za sve kategorije

Tabela: Rezultati krvne slike i diferencijalne krvne slike

Bijela krvna zrnca - leukociti, kao što se vidi na grafikonu nema velikih odstupanja. Po prethodnicima je određena količina od 6.00-17.00 dok je kod dojnih kuja vrijednost uravnotežena i kreće se od 11.77-14.52 a za ostale kategorije postoji vrijednost od 6.85-22.28. Povećan broj leukocita nam govori da se radi o povećanoj odbrambenoj aktivnosti organizma te za period laktacije je normalno povećanje istih s obzirom na period opterećenja i čišćenja organizma poslije poroda i samog lučenja mlijeka.

Na grafikonu koji nam pokazuje količinu crvenih krvnih zrnaca odrešivanih u plazmi može se vidjeti da ne postoji znatna razlika izmešu referentnih vrijednosti koje su postavljali Teodosić, Bauer i ostali kod ostalih kategorija pasa i ovih naših vrijednosti rađenih kod ženki tornjaka. Iz ovoga se vidi da je preciznost našeg rada bila očita. Naime, kod prethodnih kolega vrijednost za crvena krvna zrnca se kretala od 5.5-8.5 po jedinici mjere dok je kod naših uzoraka određena vrijednost 5.27-8.49 po jedinici mjere. Bez obzira na opterećenje organizma prilikom dojenja može se reći da zdrav organizam proizvodi dovoljno crvenih krvnih zrnaca kome je glavna funkcija ishrana i respiracija.

Hemoglobin sastavni dio crvenog krvnog zrnca koji prenosi gvožđe, takođe nema odstupanja sa referentnim vrijednostima prethodnika. Vrijednosti koje smo mi postavili su 126-203 dok je kod prethodnika 120-180, iz čega se može zaključiti da blago povećanje kod naših uzoraka govori o većoj potrebi hemoglobina zbog opterećenosti organizma za zadovoljavanje potreba laktacije I nadmorske visine gdje sve kuje manje više žive.

Sam obim rada nam nije dozvoljavao zbog broja uzoraka da postavimo dijagrame za pojedine vremenske periode, tako da smo rad na dijagramima postavili od min. do maks. vrijednosti (reference) isključujući ekstreme. Ovim postupkom smo mogli da naše rezultate uporedimo sa referentnim vrijednostima po prethodnim radovima. Upoređujući naše vrijednosti pojedinih veličina sa vrijednostima prethodnih radova drugih rasa mogli smo izraziti u vidu dijagrama sličnosti odnosno različitosti. Slijede dijagrami za pojedine vrijednosti biohemijske analize krvi (ovde naglašavam da smo radili dijagrame samo za veličine gdje smo imali vrijednosti za upoređivanje).

Kalcijum Ca, na grafikonu govori da ženke za vrijeme laktacije veliku količinu Ca iznose da bi zadovoljile potrebe mladunaca za istim, te se javlja manjak Ca u organizmu ženke. Vrijednost za dojne je 1.3-2.4 dok je za ostale kategorije vrijednost 2.3-2.7. Upoređujući ove vrijednosti sa prethodnicima gdje su vrijednosti 2.39-3.11 može se zaključiti da laktacija prouzrokuje deficit u Ca.

Trigliceridi su rezervni lipidi u organizmu a ima ih dosta i u hrani koja se unosi u organizam drukčije se još zovu neutralne masti i sadrže alkohol u sebi glicerol koji nastaje procesom saponifikacije gdje se izdvaja i sapun. Po prethodnicima se kreću vrijednosti od 0.6-2.0, naši rezultati za ostale kategorije imaju vrijednost 0.6-0.8, dok dojne kuje 0.1-0.7, odakle se vidi da imamo smanjenje vrijednosti triglicerida kod dojnih kuja mada neznatno što je i logično kad se zna da organizam u fazi laktacije ima veće potrebe za energijom koja se nalazi u mastima.

Holesterol prikazan na grafikonu govori činjenicu da je kod dojnih kuja deficitaran u odnosu na ženke u ostalim kategorijama pa i kod naših prethodnika gdje su vrijednosti 3.5-8.0. Ženke u laktaciji po našim ogledima ga imaju u količini od 2.6-5.4 dok ostale kategorije 3.2-5.4. Proizilazi iz ovoga da dojne kuje imaju blagi manjak holesterola zbog lučenja mlijeka koji na taj način odlazi mladuncima. Sve ove ženke su hranjene hranom bogatom mastima tako da se deficit holesterola nejavlja u kritičnom obliku.

AST aspartat transaminaza enzim koji prenosi azotnu grupu u sebi kao i fosfate a primalac je alkoholna grupa. Asparagin je amid asparaginske kiseline koji se nalazi u sastavu hormona oksitocina a zna se da oksitocin djeluje na mliječnu žlijezdu te pospješuje lučenje mlijeka. 13-55 po ostalima, 14-29 za ostale kategorije naših rezultata, 11-29 za dojne kuje. Dosta ujednačeni rezultati za kategorije koje smo mi radili sa evidentnom razlikom u odnosu na prethodna istraživanja.

Mokraćna kiselina u krvi prikazom na grafikonu govori da u odnosu na prethodnike nema neke velike razlike osim u slučaju ženki u toku laktacije. Po prethodnicima vrijednost je 3.57-66.43 dok je kod naših uzoraka za ostale kategorije vrijednost 28.6-91.0 a za dojne 50.0-139.0, što se objašnjava činjenicom da mladunci nisu u stanju da vrše fiziološke potrebe bez pomoći majke koja masažom stomaka to pospješuje pomoću jezika i tom prilikom sav sadržaj i fecesa i urina proguta kako bi leglo ostalo čisto, samim tim prepreka za zarazu a ta količina dospjela u ženkin organizam dospijeva u krvotok i preko amonijaka utiče na povećani sadržaj mokraćne kiseline u krvi.

LDH laktatdehidrogenaza po dijagramu se vidi da je po prethodnicima do 260, ostale kategorije 87-338 u mnogome slažu i podudaraju dok je za dojne kuje vrijednost povećana do 579 što objašnjavamo time da se povećani LDH javlja kod stresnih situacija i opterećenja jetre. Znamo da su organizmi u periodu laktacije u fazi regeneracije poslije okota i fazi čišćenja, a to je dovoljno da se poveća vrijednost LDH. Sam način držanja tornjaka je dosta extenzivan i to prouzrokuje da je jetra uvijek u funkciji odbrane organizma a to je dovoljan razlog za opterećenje koje prouzrokuje povećanje LDH.

Alkalna fosfataza enzim koji djeluje kao katalizator na grupu elemenata po kojoj je i dobila ime, uglavnom na fosfornu kiselinu. Optimalno djelovanje ima kod ph 7.7. Kod prethodnika ima vrijednost 7.5-15, naše ostale kategorije 36-86, a dojne kuje 16-186. Primjećuje se dosta povećana alkalna fosfataza kod kategorije dojnih kuja ali neznatna i kod ostalih kategorija. Inače idealan omjer unošenja kalcija i fosfora u organizam psa je 2-1 da bi usvajanje bilo najviše iskorišteno. Kao što su potrebe organizma za kalcijem povećane tako je proporcijalno povećana potreba i za fosforom koji se unosi u obliku fosforne kiseline te je samim tim povećana i koncentracija enzima alkalne fosfataze.

ALT - alanin transaminaza - enzim u krvi koji djeluje kao katalizator na aminokiselinu alanin te u procesu glikogeonezi zauzima vezno mjesto razgradnje ugljikohidrata proteina, kao prvi stadij pomenute reakcije, te po Teodosiću i ostalim iznosi 5-40 a kod naših uzoraka gotovo i da nema razlike u vrijednostima iznosi od 7-50. Uošeno je blago povećanje kod ženki tornjaka, u odnosu na prethodne kategorije, što nam govori da organizam u laktaciji ima veću potrebu za hranljivim materijama te je i ovaj enzim povećan u sastavu krvi.

ZAKLJUČAK

Slijede referentne vrijednosti biohemijske analize krvi za tornjaka ostale i dojne ženke.

Sledeći prikaz je pregled referentnih vrijednosti za krvnu sliku i diferencijalnu krvnu sliku tornjaka (tornjak ostale i tornjak dojne ženke).

PREGLED LITERATURE

1. Bauer M. i Tadić M.: Standardna krvna slika jugoslovenskog pastirskog psa šarplaninca, 1983.
2. Teodosić S. : Osnovi kliničke dijagnostike pasa
3. Rajić I., Milivojević J.: Koncentracija Ca, P, Na, K, Fe u krvnom serumu pasa rase jugoslovenski ovčarski pas- šarplaninac hranjenih kuvanom i konzervisanom hranom
4. Hasibović Z.: Hematološka ispitivanja grupe pasa obra|ivanih na internoj klinici veterinarskog fakulteta u Sarajevu , 2000.
5. Vuksanović M. i Rakić Lj.: Klinička biohemija
6. Šijački N., Olivera Jablan Pantić, Vladimir Pantić: Morfologija domaćih životinja, Beograd 1997.
7. Milenković M.: Opšta biohemija